Author :
Abstract
Ortaçağ'ın her üç dünyası da (burada Avrupa, Bizans ve İslam dünyasını kastetmekteyiz) tıp alanında olduğu gibi Farmakoloji bilimi ve çalışmalarında da başta Eski Mısır, Mezopotamya Eski Anadolu, Eski Çin ve Eski Hindistan olmak üzere Eski Yunan ve Roma uygarlıklarındaki Farmakoloji kültür ve çalışmalarının mirasçısı olmuşlardır. Ancak Roma imparatorluğunun düşüşüyle birlikte Bizans nispeten bu mirası aslına uygun bir şekilde devam ettirmeye çaba harcamıştır. Batı Avrupa ise Roma Papalık Kurumunun dinsel sınırlandırmaları ve bu coğrafyadaki toplumların bilimsellikten ziyade geleneksel ve hatta ilkel öğreti ve alışkanlıklardan dolayı bir türlü eski durumunu yakalamamıştır. Bu sebeplerden dolayı daha sonra İslam dininin Orta Doğu'da yayılması ve Abbasiler döneminde İslam Rönesans'ının gerçekleşmesi ile birlikte Avrupa dünyası bütün bilim dallarında olduğu gibi Farmakoloji alanında da üçüncü sıraya düşmüştür. Batı Avrupa'nın anılan bilim dalı çalışmalarında toparlanması ise ancak başta Müslümanlar tarafından Endülüs ve Sicilya'da kurulan devletlerle ilişkileri ve Haçlı Seferleri esnasındaki doğudan batıya yapılan bilim ve teknolojik transferler neticesinde gerçekleşebilmiştir. Bu da zaman dilimi olarak ancak Ortaçağların sonlarında mümkün olmuştur.
Bu çalışmada Farmakoloji kültürü, bilimi ve çalışmalarının, birinci sıradaki İslam dünyası ve ikinci sırada bulunan Bizans dünyasından sonra üçüncü sırada yer alan Batı Avrupa dünyasındaki serüveni ele alınmaktadır. Çalışma ana konu ile birlikte bir değerlendirme ve bir sonuçla da tamamlanmaktadır.
Keywords
Abstract
The all three worlds of the Middle Ages (here we mean the European, Byzantine and Islamic words), were the heirs of the Pharmacologic cultures and studies primarily in Ancient Egypt, Mesopotamia, Ancient Anatolia, Ancient China and Ancient India as well as in Ancient Greek and Roman civilizations. However, with the fall of the Roman Empire, Byzantium tried to maintain this legacy in accordance with its original form. Due to the religious limitations of the Roman Papal Institution, the traditional and even primitive teachings and habits of the societies in this geography rather than being scientific, Western Europe had not caught up to its old position. For these reasons, with the spread of Islam in the Middle East and the realization of the Islamic Renaissance in the Abbasid period, the European world fell to the third place in the field of Pharmacology as in all branches of science. The recovery of Western Europe in the aforementioned scientific studies was only possible as a result of the relations with the states established in Andalusia and Sicily by the Muslims and the science and technological transfers made from the east to the west during the Crusades. As a time period, this could be possible only at the end of the Middle Ages.
In this study, the adventure of the culture, science and studies of Pharmacology in the Western European world, which was in the third place after the Islamic world in the first place and the Byzantine world in the second place, is discussed. The study is completed with an evaluation and a conclusion along with the main topic.
Keywords
- ABDULHAMİD, Refet, Bizanta Beyne’l-Fikr ve’d-Din ve’s-Siyâse, Mısır, 1997.
- ASHTOR, Eliyahu, Geç Ortaçağlarda Yakındoğu Şeker Endüstrisi TeknolojisininGerileyişine Bir Örnek, (Transl. Abdulhalik Bakır, Pınar Ülgen), Ortaçağ Tarih ve Medeniyetine Dair Çeviriler I, Ankara, 2008, pp. 765-834.
- ASHTOR, Eliyahu, Geç Ortaçağlarda Akdeniz Ticaretinde Yahudiler, (Transl. AbdulhalikBakır, Pınar Ülgen), Ortaçağ Tarih ve Medeniyetine Dair Çeviriler I, Ankara, 2008, pp. 837- 859.
- ASHTOR, Eliyahu, Geç Ortaçağlarda Teknolojik Ve Endüstriyel İlerleme Faktörleri, (Transl.Abdulhalik Bakır, Alparslan Kılınç), Ortaçağ Tarih ve Medeniyetine Dair Çeviriler II, Ankara, 2008, pp. 481-507.
- ATAULLAH, Hıdır Ahmed, Beytü’l-Hikme fi Asri’l-Abbâsiyyîn, Kahire. AVCI, Necati, Harran ve Bilginleri, Ankara, 2007.
- EL-A’ZAMÎ, Ali Zarîf, Tarihu’d-Düveli’l-Yûnâniyye ve’l-Fârisiyye fi’l-‘İrâk, Kahire, 2001.
- BAKIR, Abdulhalik, Ortaçağ İslam Dünyasında Itriyat, Gıda, İlaç Üretimi ve Tağşişi, Ankara, 2000.
- BAKIR, Abdulhalik, Ortaçağ İslam Dünyasında Taş ve Toprak Mamulleri Sanayi, Ankara,BAKIR, Abdulhalik, Ortaçağ İslam Dünyasında Madencilik ve Maden Sanayi, Ankara, 2002.BAKIR, Abdulhalik, Erken Ortaçağlarda Tıp Kültürü, Bilimi ve Çalışmaları, Bir İnsan ıSelîm Prof. Dr. Azmî Özcan’a Armağan, (ed. Refik Arıkan-Halim Demiryürek), Lotus Yayınevi, İstanbul, 2016, pp. 305-352.
- EL-BATÂYİNE, Muhammed Dayfallah, Arap Kökenli Hıristiyanlar ve İslam Fetihleri İleOlan İlişkileri, (Transl. Abdulhalik Bakır), Ortaçağ Tarih ve Medeniyetine Dair Çeviriler I, BENEVOLO, Leonardo, Avrupa Tarihinde Kentler, (Transl. Nur Nirven), İstanbul, 1995.
- BOYLE, John Andrew, Son Barbar İstilacılar (Moğol Fetihlerinin Doğu ve Batı ÜzerindekiEtkisi), (Transl. Abdulhalik Bakır, Pınar Ülgen), Ortaçağ Tarih ve Medeniyetine Dair Çeviriler II, Ankara, 2008, pp. 761-774.
- BOZKURT, Nahide, Mu’tezile’nin Altın Çağı Me’mun Dönemi, Ankara, 2002.
- BURJUAN, Joner, Tarihu’l-Felsefe ve’l-‘İlm fi Avrupa el-Vâsitiyye, (Arp. Transl. Dr. Ali Zey’ur, Dr. Ali Mukallid), Beyrut, 1993.
- CLAVİJO, Ruy Gonzales de, Anadolu Orta Asya ve Timur, (Transl. Ömer Rıza Doğrul-Sad. Kâmil Doruk), İstanbul, 1993.
- ÇUBUKÇU, İbrahim Agâh, Türk-İslâm Düşünürleri, Ankara, 1989.
- DANİŞMEND, İsmail Hami, Batı Kaynaklarına Göre İslam Medeniyeti, İstanbul, 1989. DEMİRCİ, Mustafa, Beytü’l-Hikme, İstanbul, 1996.
- Ed-DIMAŞKÎ, Ebu’l-Fazl Ca’fer b. Ali, Ticaretin Güzelliklerine İşâret, (Transl. Abdulhalik Bakır), Ortaçağ Tarih ve Medeniyetine Dair Çeviriler I, Ankara, 2008, pp. 475-540.
- ED-DİVECÎ, Said, Beytü’l-Hikme, Musul, 1972.
- DUFFİN, Jacalyn, History of Medicine (A Scandalously Short Introduction), University Of Toronto Press, Toronto 2010.
- GABRIEL, Richard, Man and Wound in the Ancient World (A History of Military Medicine from Sumer to the Fall of Constantinople), Potomac Books, Washington D. C. 2012.
- GUTAS, Dimitri, Yunanca Düşünce Arapça Kültür Bağdat’ta Yunanca-Arapça Çeviri Hareketi ve Erken Abbasi Toplumu, (Transl. Lütfü Şimşek), İstanbul, 2003.
- El-HAMED, Muhammed Abdulhamid, Sâibetü Harrân ve İhvânu’s-Safâ, Dımaşk (Suriye), HARDY, Gavin, Laurence, Totelin (2016), Ancient Botany, Routledge, New York.
- HIPPOCRATES, Ancient Medicine, Ed. Henry Samuel Jones, With an English Translation byW. H. S. Jones, Vol. I, Harvard University Press, London, England, William Heinemann LTD. 1984.
- İBN BUTLÂN, el-Hasan el-Muhtar b. el-Hasan b. Abdûn el-Bağdâdî el-Mutatabbib,Kölelerin Satın Alınması ve Entrikalarla Satışa Sunulması İle İlgili Risâle, (Transl.Abdulhalik Bakır), Ortaçağ Tarih ve Medeniyetine Dair Çeviriler I, Ankara, 2008, pp. 543-
- İBN-İ SÎNÂ, el-Kânûn fi’t-Tıbb, İkinci Kitap, (Transl. Prof. Dr. Esin Kâhya), Ankara, 2000.
- ‘İMRAN, Mahmud Said, Ma’âlimu Tarih Avruba fi’l-‘Usûri’l-Vüstâ, Beyrut, 1968.
- ‘İMRÂN, Mahmud Said, Ma’âlimü Târih el-İmbaratoriyyeti’l-Bizantiyye, Mısır, 2000.
- KOMİSYON, el-Müncid fi’l-A’lâm, Beyrut, 1974.
- LE GOFF, Jacques, Ortaçağda Entelektüeller, (Transl. Mehmet Ali Kılıçbay), İstanbul, 2017.MCCLELLAN III, James E., DORN, Harold, Dünya Tarihinde Bilim ve Teknoloji, (Transl. Haydar Yalçın), Ankara, 2016.
- MACLEOD, Roy, İskenderiye Kütüphanesi Antik Dünyanın Öğrenim Merkezi, (Transl. Elif Böke), Ankara, 2006.
- MAGNER, Lois N., A History of Medicine, Taylor & Francis Group, Florida 2005. MALAY, Hasan, Çağlar Boyu Kölelik (Eski Yunan ve Roma), Ankara, 1990.
- MORENO, Martino Mario, Sicilya'da Müslümanlar, (Transl. Abdulhalik Bakır, Aydın Çelik), Ortaçağ Tarih ve Medeniyetine Dair Çeviriler II, Ankara, 2008, pp. 675-737.
- En-NEDÎM, Muhammed b. İshâk, el-Fihrist, (Ed. Mehmet Yolcu, Transl. Mehmet Yolcu, Sabri Türkmen, M. Salih Arı, Selahattin Polatoğlu, Furkan Halit Yolcu), İstanbul, 2017.
- RİCE, David Talbot, Bizans Tarihi, (Transl. Abdulhalik Bakır-Pınar Ülgen), Ortaçağ Tarih ve Medeniyetine Dair Çeviriler II, Ankara, 2008, pp. 551-672.
- RUBRUK, Wilhelm Von, Moğolların Büyük Hanına Seyahat 1253-1255, (Transl. Engin Ayan), İstanbul, 2001.
- RÜSTEM, Esed, er-Rûm fi Siyâsetihim ve Hadâretihim ve Dînihim ve Sekâfetihim ve Sılâtihim bi'l-Arab, Vol. I, Beyrut, 1955.
- ES-SA’ÂLİBÎ, Simâru’l-Kulûb fi’l-Muzâfi ve’l-Mensûb, (Ed. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim), Kahire, 1985.
- SANTICH, Barbara, Ortaçağda Aşçılığa Ait Tekniklerin Gelişimi, (Transl. Abdulhalik Bakır,Pınar Ülgen), Ortaçağ Tarih ve Medeniyetine Dair Çeviriler II, Ankara, 2008, pp. 815-834. SARIKAVAK, Kâzım, Düşünce Tarihinde Urfa ve Harran, Ankara, 1997.
- SÂMİ, Şemseddin, Kâmûsu'l-A'lâm, Tıpkıbasım, Kaşgar Neşriyat, Ankara, 1996.
- ES-SÂMİR, Faysal, İslam Ortaçağında Arap Ticaretinin Yükselişi, (Transl. Abdulhalik Bakır), Ortaçağ Tarih ve Medeniyetine Dair Çeviriler I, Ankara, 2008, pp. 663-679.
- SNEADER, Walter, Drug Discovery (A History), John Wiley-Sons Ltd, Chichester 2005. SÖYLEMEZ, M. Mahfuz, Bedevîlikten Hadarîliğe Kûfe, Ankara, 2001.
- SÖYLEMEZ, M. Mahfuz, Bilimin Yitik Şehri Cündişâpûr, Ankara, 2003.ŞAHİN, Seyhun, Sicilya'da Normanlar ve Müslümanlar, İstanbul, 2016.
- ŞEMSÜDDİN, Ahmed, et-Tedâvi bi'l-A'şâb Kadimen ve Hadisen, Beyrut, 2000. ŞEŞEN, Ramazan, Harran Tarihi, Ankara, 1993.
- TARDİEU, Michel, Sâbietü'l-Kur'an ve Sâbietü Harrân, (Arp. Transl. Selman Harfûş), Dımaşk (Suriye), 1999.
- TEZ, Zeki, Bilim ve Teknikte Ortaçağ Müslümanları, Ankara, 2001. YAKUT EL-HAMEVÎ, Mu'cemu'l-Büldân, Beyrut, 1977.
- WATT, W. Montgomary, İslâm Avrupa'da, (Transl. Hulusi Yavuz), İstanbul, 1989.
- ZEBROSKI, Bob, A Brief History of Pharmacy (Humanity's Search for Wallness), Routledge, New York 2016.
- BAKIR, Abdulhalik, “Geç Ortaçağ el-Cezîre Bölgesi Şehirlerinin Fizikî Yapıları Üzerine BirDeğerlendirme”, Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Dergisi, Vol: VIII, Issue: 2, Elazığ 2013, pp. 51-67.
- BAKIR, Abdulhalik, “Ortaçağ İslam Dünyasının Olgunluk Çağında Tıp Kültürü ve Çalışmaları”, Tarih İncelemeleri Dergisi, XXXI/1, 2016, pp. 35-76.
- BAKIR, Abdulhalik, “Geç Orta Çağ Avrupa’sında Tıp ve Tababet”, Ortaçağ Araştırmaları Dergisi, Aralık 2018, Vol: 1, No: 1, pp. 101-118.
- BAKIR, Abdulhalik, ALTUNGÖK, Ahmet, “İslam Dünyasının Yükselme Çağında Tababet(Cündîşâpûr Tıp Okulu ve Erken Abbasî Dönemindeki Tıp Bilimi ve Çalışmamalarına Etkileri), Selçuklu Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, No: 2, 2017, pp. 53-92.
- BAKIR, Abdulhalik, Erken Bizans Farmakoloji Çalışmaları ve John Scarbocough’un Konuİle İlgili Tespitleri, Cappadocia, Journal of History and Social Sciences, v. 16 Nisan 2021, pp. 1-26.
- BRATER, Craig D., Daly, Walter J. (2000), “Clinical Pharmacology in the Middle Ages:Principles that Presage the 21st Century”, Clinical Pharmacology & Therapeutics, Vol. 67, NO. 5, INDIANAPOLIS, pp. 447-450.
- el-CÂHIZ, Ebu Osman Amr b. Bahr, Câhız’ın et-Tebessur bi’t-Ticâre Adlı Risâlesi, (Transl.M. Mahfuz Söylemez), Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi (Ayrıbasım), Ankara 2001, pp. 305-331.
- KONTOMANOLIS, Emmanuel KENANIDOU, N., Elizabeth, KALAGASIDOU, Sofia,FASOULAKIS, Zacharias N., Medicine from Ancient Times until Renaissance(Contributions of Early Physicians and the Impact of Religion), The Ulutas Medıcal Journal, 4(3), 2018. pp. 175-183.
- ROSSI, Francesco; Mangrella, Mario; Loffreda, Anna; Lampa, Enrico (1994), “Wizards andScientists: The Pharmacologic Experience in the Middle Ages”, Beginnings of Renal Pharmacology, Am J. Nephrol, No. 14, pp. 386-390.
- ŞAHİN, Seyhun, Orta Çağ Avrupa’sının Tıp Merkezi: Salerno Tıp Okulu, Turkish Studies, Vol. 10/5 Spring 2015. pp. 397-416.
- UÇAR, Dr. İlhan, Türkiye Türkçesinde Organ Adlarıyla Oluşturulan Bitki Adları, TÜBAR, XXXII-/ 2012-Autumn, pp. 285-306.
- VALDECASAS, F. G. (1975), “History and Highlights of Spanish Pharmacology”, Annu. Rev. Pharmacol, No.15, Barcelona, pp. 453-463.
- VENTURA, Iolanda (2017), “Classification Systems and Pharmacological Theory inMedieval Collections of Materia Medica: A Short History from the Antiquity to the End of the 12th Century”, De Gruyter, pp. 101-166.
- BAYTOP Turhan, T. D. V. İslam Ansiklopedisi, Akrâbâzîn Maddesi, İstanbul, 1989, Vol. II, pp. 287-288.
- BAYTOP, Turhan, Nebi Bozkurt, T. D. V. İslam Ansiklopedisi, Misk Maddesi, İstanbul, 2005, Vol. XXX, pp. 181-183.
- BOZKURT, Nebi, T. D. V. İslam Ansiklopedisi, Kitap Maddesi, Ankara, 2002,Vol. XXVI, pp. 120-121.
- ERDEM, Sargon, T. D. V. İslam Ansiklopedisi, Amber Maddesi, İstanbul, 1991, Vol. III, pp. 7-8.
- KOMİSYON, Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, İstanbul, 1986, v. XII, p. 6181, v. XIX, p. 10164, v. XXI, p. 10920, v. XII, p. 6395, v. X, p. 4860.
- SCARBORUGH, John (2013), “Pharmacology, Greece and Rome”, The Encyclopedia of Ancient History, Blackwell Publishing Ltd., pp. 5232-5235.
- SCARBOROUGH, John, Early Byzantine Pharmacology, Source: Oaks Papers, Vol. 38. Symposium on Byzantine Medicine (1984), pp. 213-232.
- TERZİOĞLU, Arslan, “Türklerin Orta Asya ve Hindistan’da Tesis Ettikleri Hastaneler”, VIII.Türk Tarih Kongresi, Ankara-11-15 Ekim 1976, Kongreye Sunulan Bildiriler, Vol. II, pp.Web sites
